21 lipca 1944 roku z inspiracji Stalina powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka – Morawski. Władzę ustawodawczą miała powstała w nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 roku Krajowa Rada Narodowa. Prezydentem KRN został Bolesław Bierut. KRN ogłosiła się reprezentacją polityczną narodu polskiego. Powołała do życia Armię Ludową, a dowódcą został Michał Żymierski – Rola, uchwaliła tymczasowy statut rad narodowych, wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych.
PKWN w dniu swojego powstania opracował „Manifest do Narodu Polskiego”, w którym stwierdzono, że KRN jest jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce, a PKWN legalną, tymczasową władzą wykonawczą. Manifest PKWN zapowiadał:
- przeprowadzenie reformy rolnej
- przymusowa parcelacja majątków powyżej 100ha powierzchni ogólnej lub 50ha użytków rolnych
- parcelacją objęto majątki kolaborantów, dezerterów i uchylających się od służby wojskowej
- przydziały dla bezrolnych wynosiły 5ha za odpłatnością
- powszechny dostęp do nauki i oświaty
- demokratyzacja życia społecznego
- wzywał do wolności Polski
Treść Manifestu miała przekonać nieufnie nastawione społeczeństwo polskie do nowej władzy. powstanie PKWN stworzyło nową sytuację polityczną na terytorium Polski. Nowa władza budziła obawę, że Polska stanie się siedemnastą republiką ZSRR. Z drugiej strony polskie społeczeństwo wycieńczone wojną pragnęło spokoju, odbudowy życia gospodarczego i społecznego.
31 grudnia 1944 roku PKWN przekształcił się w Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej. Premierem został Edward Osóbka – Morawski a wicepremierami: Władysław Gomułka z PPR i Stanisław Janusz z SL. Nowy rząd został uznany przez ZSRR, Jugosławię i Czechosłowację.
21 kwietnia 1945 roku, rząd zawarł układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej, który miał obowiązywać 20 lat.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
O powstaniu TRJN zadecydowano na Konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie, w dniach 4-11 lutego 1945 roku. Dyskutowano kwestię granic Polski oraz utworzenia rządu polskiego. Brak porozumienia Wielkiej Trójki w sprawie utworzenia rządu polskiego i ustalenia ostatecznej granicy zachodniej przeniósł te sprawy zgodnie z propozycją Mołotowa na Konferencję w Moskwie.
Konferencja w Moskwie obradowała od marca 1945 roku. Zostały wysłane zaproszenia na nią do zainteresowanych stron. W dniach 17-21 marca 1945 roku odbyły się konsultacje. Stronę Rządu Tymczasowego reprezentowali:
Bolesław Bierut, Władysław Gomułka i Edward Osóbka – Morawski, emigrację zaś Stanisław Mikołajczyk. W negocjacjach nie wzięli udziału przedstawiciele rządu Arciszewskiego.
W tym czasie, gdy polscy politycy przygotowywali się do podpisania porozumienia, trwał proces podstępnie aresztowanych przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, przed Sądem Wojskowym ZSRR. 27-28 marca 1945 roku aresztowano działaczy podziemia i przewieziono do Moskwy. Proces „szesnastu” był nielegalny i łamał międzynarodowe prawo, ale protest Rady Jedności Narodowej wysłany do Konferencji założycielskiej ONZ pozostał bez echa.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powstał 28 czerwca 1945 roku. Jego struktura świadczyła o przewadze w nim komunistów i partii sojuszniczych. Premierem TRJN został Edward Osóbka – Morawski (socjalista), wicepremierami: Stanisław Mikołajczyk (ludowiec) i Władysław Gomułka (Polska Partia Robotnicza). Rząd składał się z 17 ministrów z PRR.
TRJN do września 1945 roku został uznany przez 17 krajów m.in. Francję, Włochy, Wielką Brytanię, USA, Kanadę, Chiny. Jednocześnie rządy tych państw cofnęły uznanie dla rządu Arciszewskiego, który przekazał rządom USA i Wielkiej Brytanii memorandum, w którym dowodził, że TRJN jest rządem nielegalnym. Politycy krajowego podziemia pogodzili się z istnieniem TRJN. Stefan Korbański – Delegat Rządu na Kraj złożył urząd. Również Rada Jedności Narodowej 1 lipca 1945 roku podjęła decyzję o zaprzestaniu działalności, wydając jednocześnie odezwę do Narodu Polskiego i Narodów Sprzymierzonych, określając w niej pojęcie demokracji w rozumieniu narodu polskiego. Uznanie TRJN przez mocarstwa zachodnie za legalną władzę zakończyło etap walki komunistów o przejęcie władzy w Polsce.
10 lipca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej przedstawił swoje postulaty Wielkiej Trójce w sprawie granicy zachodniej. W konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie uczestniczył Mikołajczyk i Bierut, przedstawiając swoje propozycje.
W Poczdamie ustalono:
- granica polsko – niemiecka miała przebiegać na Odrze i Nysie Łużyckiej. Do Polski wcielono: Szczecin, Gdańsk i część Prus Wschodnich
- zdecydowano o całkowitym przesiedleniu ludności niemieckiej z terenów polskich
- Polska miała otrzymać odszkodowanie wojenne za pośrednictwem ZSRR
- ZSRR oszacował, że Polska dostanie 15% reparacji z radzieckiej strefy okupacyjnej i 15% dóbr przemysłowych
- ZSRR nigdy nie rozliczył się ze swoich zobowiązań, a spłatę odszkodowań uzależnił od dostaw przez Polskę węgla do ZSRR po zaniżonej cenie.
Dostawy węgla na takich warunkach przeciągnęły się aż do 1953 r.